Sprawa polska w latach 1943-45

Powstanie KRN i PKWN Jeszcze w 1943 r. Przed zerwaniem stosunków polsko radzieckich (sprawa Katynia), Stalin przystąpił do tworzenia uzależnionych od ZSRR struktur politycznych. Ich zadaniem było przejmowanie władzy na ziemiach polskich wyzwolonych przez Armię Czerwoną. Pierwszym powołanym do życia organem był Związek Patriotów Polskich ZPP (1943) zdominowany przez polskich działaczy komunistycznych związanych z ZSRR.

W kilka tygodni później władze sowieckie zdecydowały o powołaniu 1. Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki, pod patronatem ZPP. Był to zalążek Ludowego Wojska Polskiego. Na czele dywizji stanął pułkownik Zygmunt Berling, teraz już w stopniu generała. 31 XII 1943 1 I 1944 r. utworzona została namiastka polskiego parlamentu Krajowa Rada narodowa (KRN). Jej przewodniczącym został Bolesław Bierut. KRN zdecydowanie odmówiła uznania legalnego rządu na emigracji, na którego czele stał wówczas Stanisław Mikołajczyk. Armią KRN stała się Gwardia Ludowa, która teraz została przekształcona w Armię Ludową (AL.)

Wykorzystując sytuację Armii Czerwonej, która zdecydowanie parła na zachód władze sowieckie dały polskim komunistom sygnał do przejęcia władzy w Polsce. 22 lipca 1944 w Chełmie Lubelskim powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN), który przez Stalina został uznany za jedyny legalny rząd polski. Pod koniec lata autorytet PKWN-u został wzmocniony siłą militarną w postaci 1. i 2. Armii dowodzonej przez gen. Karola Świerczewskiego. Tymczasem polskie podziemie przygotowywało się do realizacji akcji Burza i powstania warszawskiego.

Manifest PKWN

Rząd emigracyjny a sytuacja w kraju W 1944 r. kiedy Armia czerwona wkroczyła na ziemie polskie, premier Mikołajczyk postanowił nawiązać stosunki dyplomatyczne z władzami sowieckimi. Podłożem porozumień stała się polska granica wschodnia, Stalin jednak nie potrzebował rozmów z polskim rządem w Londynie, gdyż uważał, że tak czy owak Armia Czerwona zajmie całość ziem polskich. Poza tym na konferencji w Teheranie uzyskał zapewnienia iż polska granica wschodnia przebiegać będzie wzdłuż tzw. Linii Curzona. Oznaczało to, że wschodnie ziemie polskie wraz z Wilnem i Lwowem przypadną ZSRR. Poza tym Stalin dysponował przewagą nad rządem w Londynie, sterował polskimi władzami KRN i PKWN.

Mimo to Mikołajczyk starał się o rozmowy ze Stalinem, ale nie uzyskiwał od niego żadnych ustępstw. Nie udało się też porozumieć z działaczami PKWNu. Sprawa granicy na linii Curzona do Londynu dotarła dopiero w październiku 1944 r. W listopadzie 1944 Mikołajczyk podał się do dymisji, a na jego miejsce powołany został Tomasz Arciszewski działacz PPS. Nowy rząd opowiadał się za porozumieniem z ZSRR, ale nie akceptował planów granic nowej Polski. Władze brytyjskie, którym bardziej zależało na układach ze Stalinem, nie poparły roszczeń Polaków.

Rozwiązanie PPP i powstanie TRJN W miarę zdobywania przez Armię czerwoną ziem polskich, władze uzależnione od ZSRR rozwijały swoja aktywność polityczną. Rozpoczął się również okres prześladowań dla działaczy niepodległościowych i uczestników PPP przez PKWN i NKWD. Byli oni więzieni, aresztowani, rozstrzeliwani lub wywożeni do łagrów w głąb ZSRR. W tej sytuacji ostatni dowódca AK Leopold Okulicki ps. Niedźwiadek wydał rozkaz rozwiązania AK ( I 1945).

W nowych warunkach walkę o niepodległość miała kontynuować nowa organizacja podziemna NIE (Niepodległość), a po jej rozwiązaniu w maju 1945 Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj (DSZ). W marcu 1945 władze PPP zdecydowało o nawiązaniu współpracy z ZSRR. 16 przywódców, którzy zdecydowali się ujawnić, zostało aresztowanych przez NKWD i przewiezionych do Moskwy. Tam w tzw. procesie szesnastu zostali osadzeni u skazani na kary śmierci za działalność antyradziecką; 3 osoby uniewinniono. Proces ten nie spotkał się z żadną reakcją państw zachodnich i uświadomił, że kontrolę nad państwem polskim posiada ZSRR.

Istnienie PPP stanęło pod znakiem zapytania, dlatego za zgodą rządu w Londynie, główne organy PPP zostały rozwiązane (Rada Jedności Narodowej, DSZ). Część działaczy wstąpiła do nowego konspiracyjnego ruchu WIN (Wolność i Niepodległość). Jej celem była walka z sowieckimi władzami. W czerwcu 1945, a więc w miesiąc po zakończeniu wojny, Bolesław Bierut powołał do życia Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (TRJN), którego premierem został Edward Osóbka Morawski, działacz PKWN. Wicepremierem został Stanisław Mikołajczyk działacz PSL (reaktywowanego SL).

TRJN W rezultacie porozumień, do nowego rządu weszło jedynie 3 działaczy proponowanych przez rząd w Londynie. Reszta tek ministerialnych przypadła działaczom partii związanych z komunistami. TRJN był realizacją postanowień konferencji jałtańskiej o powstaniu w Polsce demokratycznego rządu. TRJN, w rzeczywistości podporządkowany Moskwie, zyskał akceptację Wielkiej Brytanii, USA i Francji. Tym samym rządy tych państw zerwały stosunki z rządem emigracyjnym w Londynie.