Wojny Rzeczpospolitej w 2 poł. XVII wieku

Niepokoje w Rzeczpospolitej Już w 1 poł XVII wieku Rzeczpospolita uwikłana była w szereg wojen toczonych z sąsiednimi państwami. 2 połowa tego stulecia również obfitowała w działania zbrojne, które nasiliły się i skumulowały za panowania Jana Kazimierza Wazy. Pierwszym, który dało początek serii niepokojów było powstanie kozackie na Ukrainie z 1648 roku.

Konflikt na Ukrainie Już w początkach XVI wieku na Ukrainie (wchodzącą w skład Rzeczpospolitej Obojga Narodów jako woj. kijowskie i bracławskie) rozpoczął się proces osiedlania szlachty koronnej, szczególnie na terenach tzw. Zaporoża, gdzie zaczęły powstawać ogromne latyfundia magnackie. Kolonizacja ta była przyczyną napięć pomiędzy Ukraińcami a osadnikami, pomiędzy prawosławnymi chłopami ukraińskimi a katolicką szlachtą. Szczególny problem stanowili Kozacy

Sprzeczności te oraz podział Kozaków na zwykłych i rejestrowych spowodowały szereg napięć, które znajdowały ujście w organizowanych przez atamanów kozackich powstaniach: - 1591 1593 powstanie Krzysztofa Kosińskiego; - 1594 1596 powstanie Semena Nalewajki - 1630 powstanie Tarasa Fedorowicza - 1637 powstanie Pawluka

Powstanie te były krwawo tłumione. W 1648 wybuchło największe powstanie kozackie, a na jego czele stanął Bohdan Chmielnicki. Przyczyny: - Walka ludności ukraińskiej o swoje prawa; - Sprzeciw Ukraińców wobec polonizacji; - Odwołanie zaciągu Kozaków rejestrowych na wojnę z Turcją; - Uzyskanie przez Chmielnickiego poparcia tatarskiego; - Pomszczenie własnych krzywd przez Chmielnickiego;

Przebieg powstania Chmielnickiego Rok 1648 to pasmo sukcesów Chmielnickiego m.in. wygrane pod Żółtymi Wodami, Korsuniem i Piławcami. Powstanie szybko zdobywało nowych zwolenników i rozprzestrzeniło się na całą Ukrainę, Podole, Wołyń i południową część Litwy. Sukcesy Chmielnickiego spotęgowała śmierć Władysława IV i wybór nowego króla Jana Kazimierza Wazy nastawionego ugodowo wobec Kozaków.

Chmielnicki w takiej sytuacji wycofał się na Ukrainę i zawarł rozejm, ale w wyniku braku rezultatu rozmów z królem, walki na nowo rozgorzały w 1649 roku. Doszło wtedy do oblężenia twierdzy w Zbarażu (obrona dowodzona przez księcia Jeremiego Wiśniowieckiego) oraz do odsieczy królewskiej pod Zborowem. Wydarzenia te zmusiły króla do podpisania ugody z Tatarami. Ogłoszono amnestię dla Kozaków, zwiększenie rejestru kozackiego do 40 tys. oraz oddanie części woj. kijowskiego i bracławskiego i czernihowskiego pod zarząd Chmielnickiego.

W 1651 walki na nowo wybuchły. W czerwcu doszło do bitwy pod Beresteczkiem, którą wygrały wojska Rzeczpospolitej, ale układy z Tatarami (w Białej Cerkwi w 1651 r.)okazały się nietrwałe. Z tej sytuacji skorzystał Chmielnicki, który zwrócił się z prośbą o pomoc do Rosji. Efektem była przegrana wojsk polskich w bitwie pod Batohem w 1653 roku. W 1654 r. w Perejesławiu Rada Kozacka uznała zwierzchnictwo cara rosyjskiego. Ten z kolei uznał prawo Kozaków do wybrania własnego hetmana i do dóbr ziemskich. Decyzja Rady Kozackiej stała się przyczyną wznowienia wojny polsko rosyjskiej.

Wojska moskiewskie w szybkim tempie zdobyły Smoleńsk w 1655. W tym samym czasie odnowiony został konflikt Rzeczpospolitej ze Szwecją (potop szwedzki). W tej sytuacji trzeba było zawrzeć rozejm polsko moskiewski w 1656 r. w Niemieży. W niedługi czas potem zmarł Bohdan Chmielnicki i na Ukrainie na nowo odżyły nastroje przychylne dla Rzeczpospolitej. Z inicjatywy nowego hetmana kozackiego Jana Wyhowskiego, w 1658 r. podpisano w Hadziaczu ugodę polsko kozacką. Na jej mocy przewidywano utworzenie z województw: czernihowskiego, kijowskiego i bracławskiego tzw. Księstwa Ruskiego oraz zmniejszenie rejestru Kozaków do 30 tys. Ugoda w Hadziaczu spowodowała wznowienie w 1667 wojny polsko moskiewskiej.

Wojna z Rosją W konsekwencji ugody polsko- kozackiej z 1658 r. wojska rosyjskie w 1660 r. wkroczyły na Ukrainę. Na odsiecz ruszył hetman wielki koronny Jerzy Lubomirski, który odniósł wielkie zwycięstwo pod Połonką i Cudnowem. W efekcie odzyskał prawie całą Ukrainę. Problemy finansowe Rzeczpospolitej zmusiły jednak do zakończenia wojen z Rosją i dlatego w 1667 r. podpisano rozejm w Andruszowie na mocy którego podzielono Ukrainę na lewobrzeżną (należącą do Moskwy) i prawobrzeżną, która przypadła Rzeczpospolitej.

Wojny ze Szwecją W 1655 trudną sytuację Rzeczpospolitej uwikłanej w konflikt z Chmielnickim i Rosją wykorzystała Szwecja rządzona przez Karola X Gustawa. Karol X mógł wybrać czy stanąć po stronie rosnącej w siłę Rosji, czy wesprzeć Polskę i za jej pomocą wyprawić się na Rosję by odzyskać Inflanty. Król Szwecji postanowił jednak zaatakować Rzeczpospolitą od strony Pomorza i Inflant. Zaskoczone wojska polskie w bitwie pod Ujściem w 1655 oddały bez walki pole bitwy, natomiast dwaj bracia Janusz i Bogusław Radziwiłł oddali się w ugodzie w Kiejdanach pod władzę króla Karola X.

Błyskawiczna kampania Karola X zakończyła się opanowaniem Warszawy i Krakowa. Król Jan Kazimierz uciekł na Śląsk, gdzie w 1655 r. wydał w Opolu uniwersał wzywający do walki ze Szwedami. Następstwem było pojawienie się luźnych oddziałów partyzanckich podejmujących walkę ze Szwedami. Sukcesem okazała się udana obrona Jasnej Góry (19 XI 27 XII 1655 r.) Zmiana nastawienia społeczeństwa do Szwedów widoczna była już w grudniu 1655 r, kiedy to zawiązano antyszwedzką konfederację w Tyszowcach. Na jej czele stanęli hetman koronny Stanisław Rewera Potocki i hetman koronny Stanisław Lanckoroński.

Hetmani ci jeszcze kilka tygodni wcześniej przysięgali wierność Karolowi X a po zawiązaniu konfederacji ogłosili uniwersały zachęcające do walki ze Szwedami. Wydarzenie to zbiegło się z powrotem króla Jana Kazimierza do kraju. Rzeczpospolita zdobyła też poparcie państw europejskich Austrii i Danii. Natomiast Szwecję poparł władca Siedmiogrodu Jerzy II Rakoczy, któremu (podobnie jak Chmielnickiemu) Karol X proponował rozbiór Polski w traktacie z Radnot w grudniu 1656 roku. Następstwem porozumień był atak wojsk Siedmiogrodu na Rzeczpospolitą w 1657 r.

Rzeczpospolita aby zahamować lawinę zdarzeń zgodziła się na podpisanie traktatów welawsko bydgoskich z 1657, w których przyznała elektorowi brandenburskiemu władze w Prusach Książęcych, w zamian za poparcie ze strony Brandenburgii. Utrata kontroli w Prusach Książęcych niosła w przyszłości kolosalne konsekwencje dla Rzeczpospolitej. Dzięki nowym układom rzeczpospolita odparła najazd szwedzki i w 1660 zawarła ze Szwecją pokój w Oliwie, który kończył wojny z tym krajem. W efekcie Polska uzyskała pd wsch. Inflanty a reszta pozostała przy Szwecji.

Wojny z Turcją Wznowienie wojny z Turcją przyszło niespodziewanie w 1667 r., kiedy nowy hetman kozacki Piotr Doroszenko złożył hołd lenny sułtanowi tureckiemu. Redukcja wojsk po podpisaniu rozejmu w Andruszowie spowodowała, że najazd turecki spadł na nieprzygotowaną Polskę. Jedynie Jan Sobieski w bitwie pod Podhajcami zdołał powstrzymać atak tatarski i ujarzmił buntujących się Kozaków.

Ponowny atak Turcji spowodowały dopiero sukcesy Jana Sobieskiego na Bracławszczyźnie w lecie 1672 roku. Przewaga wojsk sułtana Mehmeda IV była jednak ogromna i strona polska nie zdołała utrzymać twierdzy w Kamieńcu Podolskim w 1672 roku i zmuszona została do podpisania haniebnego rozejmu w Buczaczu w 1672 r.: - Polska stała się lennem tureckim - Rzeczpospolita zgodziła się na spłaty rocznego haraczu w wysokości 22 tys. dukatów oraz utraciła ziemię bracławską, Podole i woj. kijowskie.

Jan III Sobieski Upokarzające warunki rozejmu w Buczaczu zmobilizowały Rzeczpospolitą do działania. Sejm uchwalił nowe podatki na wojsko, dzięki czemu zorganizowano nową armię pod dowództwem hetmana Jana Sobieskiego, który w 1673 w bitwie pod Chocimiem rozgromił wojska Turcji. W przeddzień bitwy zmarł król Michał Korybut Wiśniowiecki (wybrany w 1669 r.). Zwycięstwo pod Chocimiem utorowało Sobieskiemu drogę do korony (koronowany w 1674 roku).

Odsiecz Wiednia Początek panowania Sobieskiego wypełniły poszukiwania sojuszników przeciwko Turcji i Brandenburgii (m.in. we Francji). Brak zainteresowania ze strony Ludwika XIV zmusił Sobieskiego do zawarcia sojuszu z Habsburgami (ich posiadłości były zagrożone najazdami tureckimi). Efektem porozumienia była wyprawa Jana III Sobieskiego na odsiecz obleganemu w 1683 r. Wiedniowi. Wielkie zwycięstwo przyniosło sławę królowi.

Liga Święta W konsekwencji sukcesu odsieczy wiedeńskiej, w 1684 Polska przystąpiła do tzw. Ligi Świętej (papiestwo, Habsburgowie, Wenecja, Rosja) skierowanej przeciwko Turcji. Mimo to dalekosiężne plany Sobieskiego wyparcia Turków aż na Bałkany nie zostały zrealizowane.

Pokój Grzymułtowskiego i koniec wojen W 1686 r. nad Rzeczpospolitą pojawiła się kolejna groźba wojny z Rosją, ale zaangażowany w wojnę z Turcją Jan III Sobieski nie mógł walczyć na dwa fronty i dlatego zgodził się na zawarcie niekorzystnego dla Rzeczpospolitej pokoju Grzymułtowskiego w 1686 r. Potwierdzał on postanowienia rozejmu w Andruszowie i przyznawał carowi prawo występowania w obronie prawosławia, co stało się przyczynkiem do ingerencji carów Rosji w sprawy wewnętrzne Rzeczpospolitej. Jednakowoż zwycięstwa Sobieskiego i jego zręczna polityka odbudowała nadszarpnięty prestiż Rzeczpospolitej i przyczyniła się do wzrostu jej znaczenia na arenie międzynarodowej.