Barok i sarmatyzm w Polsce

Zobacz slidy

Treść prezentacji

Slide 1

Barok i sarmatyzm w Polsce Kultura polska Sarmatyzm Sztuka i kultura baroku Teatr Literatura

Slide 2

Kultura polska w XVII w. Na rozległych obszarach Rzeczypospolitej krzyżowały się w XVII w. wpływy różnych cywilizacji. Na bogatą i zróżnicowaną kulturę mieszkających tu narodów oddziaływały przykłady budownictwa, malarstwa i rzemiosła, strojów i rozrywek z Zachodu i Wschodu. Wszystko to w połączeniu z rodzimą tradycją ulegało przetworzeniu w oryginalne formy zwane barokiem polskim lub sarmackim.

Slide 3

Sarmatyzm. Terminem tym określa się ideały, uznawane wartości, styl życia i obyczaje XVII-wiecznej szlachty polskiej. Podobnie jak mieszkańcy innych krajów Europy tego czasu, Polacy poszukiwali swego starożytnego rodowodu. Za XV i XVI-wiecznymi kronikarzami przyjmowali, że przodkami ich byli Sarmaci, waleczny lud zamieszkujący w przeszłości tereny polskie, ruskie i litewskie. W spadku po tych Sarmatach lub ze starożytnego, republikańskiego Rzymu szlachta przejęła wzory cnót obywatelskich i zachowań. Łączyła je ze zwyczajami i obyczajowością ziemiańską, elementami kultury rycerskiej, z religijnością, a także z zamiłowaniem do przepychu i wystawności, które kształtowało się pod wpływem Wschodu. Ten orientalizm stanowił jedną z cech oryginalnych polskiego baroku, był wynikiem nie tylko wojen, ale i żywych kontaktów handlowych z Turcją i chanatem krymskim.

Slide 4

Z przeświadczeniem o istnieniu starożytnego rodowodu szlachty polskiej łączyło się przekonanie o jej szczególnej roli w dziejach, potwierdzone liczebnością stanu rycerskiego, co miało stanowić jak wówczas wierzono dowód szczególnej opieki Opatrzności Poglądy popularne wśród szlachty tak przedstawiał w połowie stulecia Łukasz Opaliński: Prawdą jest, że nienawidzimy niewoli [...], kochamy zaś wolność i, co jest z tym jednoznaczne, cenimy ową wolność [...]. Żyjemy bezpieczni, nie znając gwałtów ani obawy. Nie łupi nas żołnierz, nie gnębi poborca, władca nie uciska ani nie zmusza do ciężarów [...]. Donosiciele [...], surowe kary, więzienia [...], wygnanie, a w końcu wyrok śmierci bez wysłuchania obrony wszystko to nie jest nam znane [...]. Nie zmuszani bierzemy na się obowiązki [publiczne], nie składamy ich bez przyczyny, choćby na rozkaz. Bezpiecznie możemy pędzić życie prywatne, sprawowanie urzędów nie naraża na żadną obawę .

Slide 5

Stroje szlachty z początku XVII wieku

Slide 6

Z tą wiarą w doskonałość praw i zwyczajów polskich, gwarantujących swobodę myśli, słowa i wyznania, z umiłowaniem pokoju, szła w parze nieufność wobec cudzoziemców, w pewnych wypadkach usprawiedliwiona zachowaniem i polityką władców, uzasadniana częściej położeniem poddanych w państwach rządzonych absolutystycznie (zobacz: Artykuły henrykowskie i pacta conventa). Z czasem, zwłaszcza wobec ciągłych niemal w XVII w. wojen z narodami protestanckimi (Szwedami i Brandenburczykami), z wyznawcami prawosławia (Rosjanami, Kozakami), wreszcie z muzułmanami (Turkami i Tatarami), polskość zaczęto łączyć z katolicyzmem, a obronę Kościoła rzymskokatolickiego ze szczególną rolą Polski w dziejach Europy.

Slide 7

Sarmatyzm znajdował własne odbicie w sztuce, literaturze, obyczajach, życiu codziennym, tworząc, obok dworskiego, kształtowanego przez wpływy zachodnie, drugi nurt XVII-wiecznej polskiej kultury. Architektura ziemiańskich dworków i dworów, wiersze Wacława Potockiego, pamiętniki typowego żołnierza szlachcica Jana Chryzostoma Paska są równie cennymi zabytkami tej epoki, jak pałace magnackie, wzorowane na utworach włoskich i francuskich wiersze podskarbiego koronnego Jana Andrzeja Morsztyna czy pamiętniki kanclerza litewskiego Albrychta Radziwiłła. Szlachecki ideał życia był związany z rodzinną okolicą rodowym gniazdem, dworem, parafią, miasteczkiem, siedzibą sejmiku, województwem. Programowo głoszono ideały równości, prostoty, umiarkowania, ale jednocześnie obyczaje, zarówno religijne, jak i świeckie, charakteryzowała ceremonialność, bogata oprawa, wielobarwność i kosztowność strojów. Polski strój szlachecki łączył w sobie proste, długie szaty z wschodnimi, ozdobnie tkanymi pasami, futra z jedwabiami, umiarkowanie z przepychem.

Slide 8

Dwór szlachecki z XVII w

Slide 9

karabela Pas kontuszowy Portret magnata Stanisława Szczuki

Slide 10

Kształcenie synów szlacheckich odbywało się w XVII w. najczęściej w kolegiach jezuickich. Posyłali do nich swe dzieci nawet innowiercy, świetnie bowiem rozwijające się w XVI w. gimnazja protestanckie w epoce Wazów podupadły lub uległy likwidacji (słynna szkoła rakowska). W kolegiach uczono młodzież według jednolitego programu, co też sprzyjało poczuciu jedności stanu szlacheckiego. Nauczana tam łacina, choć nie dorównywała czystością i doskonałością łacinie XVIwiecznych humanistów, stawała się drugim językiem mieszkańców Rzeczypospolitej, czego dowodem są liczne wtręty łacińskie w tekstach tej epoki, tzw. makaronizmy. Język polski był wówczas językiem międzynarodowym. Posługiwali się nim dyplomaci i kupcy z Rosji, Mołdawii, Wołoszczyzny, Węgier, Siedmiogrodu, Brandenburgii, Prus, a nawet z chanatu krymskiego.

Slide 12

Sarmatyzm był w pewnej mierze świadomy swego nadrzędnego stanowiska w stosunku do kultury krajów otaczających Rzeczpospolitą od wschodu czy południa. Nie stanowił on przy tym jakiejś radykalnej i zdecydowanej próby oderwania nas od Europy Zachodniej pisze Janusz Tazbir. Wzajemne wpływy kultury Wschodu i Zachodu zazębiały się u nas, nigdy jednak wzajemnie się na siebie nie nakładały. Orient oddziaływał na sztukę dekoracyjną, ubiory, na broń, Zachód na literaturę, budownictwo, w pewnym stopniu naukę. Żaden z tych dwóch wielkich systemów kulturowocywilizacyjnych nie wywierał natomiast istotnego wpływu na kształt ustrojowy Polski.

Slide 13

Sztuka i kultura baroku. Początki architektury barokowej na ziemiach polskich wiązały się z reformą Kościoła po soborze trydenckim (zobacz: Reforma katolicka i jezuici) i nowymi sposobami oddziaływania na wiernych przyjętymi przez Kościół i stosowanymi przez zgromadzenia zakonne. Sztuka miała głosić wielkość i siłę religii oraz Kościoła, potęgować uczucia wiernych. Budowano więc bardziej okazałe kościoły, klasztory i kalwarie, czyli zespoły kaplic upamiętniających Drogę Krzyżową i Mękę Pańską na Golgocie. Czasami przebudowywano stare gotyckie czy renesansowe świątynie, wprowadzając do nich bogato zdobione ołtarze, organy, ambony, konfesjonały.

Slide 14

Barokowy kościół Kościół dominikanów w we Lwowie Kościół św. św. Piotra Anny wwKrakowi Krakowie

Slide 15

Przemianom stylu w sztuce świeckiej patronował dwór królewski. Za Zygmunta III przebudowano zamek w Warszawie na potrzeby przeniesionego tu w 1596 r. dworu. Król był miłośnikiem sztuki gromadził obrazy, sam zajmował się złotnictwem. Jego syn Władysław IV otaczał opieką teatr i operę. Na scenie teatru dworskiego wystawiano wśród innych opery włoskie i tragedie Szekspira. Władysław zamawiał też obrazy o tematyce historycznej, podkreślające osiągnięcia polityczne ojca i własne oraz więzi łączące dynastię Wazów z tradycją jagiellońską. Monarchów naśladowali magnaci budowali okazałe, nie ustępujące wspaniałością królewskim, rezydencje w Warszawie i w swoich dobrach, fundowali kościoły, zamawiali kosztowne obrazy i meble.

Slide 16

Pałac Krasińskich w Warszawie Zamek Leszczyńskich w Rydzynie

Slide 17

Pomyślny rozwój Rzeczypospolitej, który sprzyjał popieraniu sztuki, został jednak w połowie stulecia gwałtownie przerwany wojną domową (z Kozakami) i potopem szwedzkim. Po zniszczeniach tego okresu pałace, dwory, domy, a także kościoły odbudowano zgodnie z najnowszą modą. Stąd na ziemiach polskich tak wiele zabytków sztuki pochodzących z tej epoki. Dwór królewski za Wazów i Sobieskiego stanowił w znacznym stopniu ośrodek mody cudzoziemskiej. Obie żony Zygmunta III, Habsburżanki, wprowadziły język i modę niemiecką. Żona Władysława IV, a potem Jana Kazimierza, Ludwika Maria Gonzaga, upowszechniła modę na stroje i język francuski, którą podtrzymywała później jej rodaczka, żona Jana III, Maria Kazimiera dArquien. Także na dworach magnackich ubiór, obyczaje i język zmieniały się pod wpływem niemieckim i francuskim. Budziło to często niechęć szlachty, pielęgnującej inne wzorce kulturowe.

Slide 21

Teatr Rozwój teatru staropolskiego nastąpił w XVI w., w dobie rozkwitu odrodzenia i reformacji. Pierwszym teatrem świeckim był humanistyczny teatr studentów i profesorów Akademii Krakowskiej, w którym grano od pocz. XVI w. (także na dworze królewskim) po łacinie, później (zapewne od poł. XVI w.) także po polsku; w repertuarze znajdowały się utwory o tematyce mitologicznej (Sąd Parysa... J. Lochera). Z kształtowaniem się różnych ośr. teatru świeckiego (szkoły, dwór król.) zapewne wiązało się powstanie moralitetu (Żywot Józefa... M. Reja, Komedyja Justyna i Konstancjej M. Bielskiego); w poł. XVI w. pojawiły się popularne widowiska odgrywane głównie przez żaków z okazji świąt czy mięsopustu (z tym nurtem wiązały się Komedyja o mięsopuście oraz Tragedyja żebracza nowo uczyniona);

Slide 22

1578 wystawiono z inicjatywy J. Zamoyskiego we dworze w Jazdowie pod Warszawą, w obecności Stefana Batorego, pierwszą polską tragedię renesansową, Odprawę posłów greckich J. Kochanowskiego. Przeciwnie niż w zachodniej Europie nastąpił w Polsce bujny rozwój widowisk misteryjnych, który trwał do XVIII w. (pierwsze w pełni zachowane to Historyja o Chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka), pasyjnych i bożonarodzeniowych (z tymi ściśle związane powstanie szopki); ich różnorodne formy, nasycone bogactwem realiów obyczaju polskiego, wykorzystujące także z biegiem czasu doświadczenia i style teatru świeckiego (tzw. opera pasyjna Utarczka krwawie wojującego Boga z końca XVII w.), ukształtowały w dużej mierze oryginalny charakter staropolskiej tradycji teatralnej. Zróżnicowane formy wytworzył rozwój komedii: od wplatanych w misteria licznych intermediów (będących w XVII w. najpopularniejszą formą widowiska komicznego), przeróbek sztuk antycznych (Potrójny z Plauta P. Cieklińskiego), po plebejską komedię rybałtowską; i pozostającą w jej kręgu mięsopustną komedię graną na dworach szlacheckich (Z chłopa król P. Baryki) oraz parafrazy barokowych komedii włoskich (S.H. Lubomirski).

Slide 23

Na pocz. XVII w. pojawiły się w Polsce wędrowne zespoły angielskie (m.in. ze sztukami W. Szekspira) i włoskie zespoły commedia dellarte, występujące publicznie (Gdańsk, Toruń) i na dworze król. (od 1611 w Warszawie). W 163348 na dworze Władysława IV Wazy istniał stały zespół włoski: operowy, komediowy i baletowy (w repertuarze tzw. dramma per musica i commedia dellarte); 1637 król zbudował na zamku warszawskim stałą scenę na wzór włoskich scen barokowych. Wpływy francuskiego klasycyzmu ujawniły się za panowania Jana II Kazimierza i Jana III Sobieskiego w amatorskich, dworskich przedstawieniach sztuk J. Racinea i Moliera, a także w odegraniu 1662 po polsku, w obecności Jana II Kazimierza, Cyda P. Corneillea, w przekładzie J.A. Morsztyna. Szczytowy rozwój teatru król. nastąpił za panowania Sasów; oprócz zespołów włoskich, operowych i commedia dellarte, należących wówczas do najlepszych w Europie, występowały na dworze także zespoły francuskie; 1748 August III zbudował teatr zwany Operalnią, dostępny niekiedy dla szerszej publiczności. Od 2 poł. XVII w. również magnaci (m.in. Lubomirscy, Radziwiłłowie, Braniccy) zakładali w swych siedzibach sceny, wystawiając, w przeciwieństwie do teatru królewskiego, przeważnie utwory pol., zwykle własnego autorstwa (U. Radziwiłłowa, W. Rzewuski).

Slide 24

Od poł. XVII w. do poł. XVIII w. najpopularniejszą formą teatru były przedstawienia szkolne w kolegiach jezuickich (było ich w całej Polsce 59), pijarskich (23), a także w szkołach różnowierczych; podstawą repertuaru były sztuki religijno-dydaktyczne w języku łacińskim i polskim (także niemieckim), pisane głównie przez nauczycieli; przedstawienia dawano niekiedy dla szerszego kręgu widzów. W okresie wczesnego oświecenia, w wyniku reformy S. Konarskiego u pijarów, a następnie reformy u jezuitów weszły na sceny szkolne tragedie i komedie francuskich klasyków, wystawiane w oryginale i przeróbkach polskich, a także polskie utwory propagujące reformy polityczne (u pijarów np. Tragedia Epaminondy Konarskiego) oraz naprawę obyczajów (u jezuitów tzw. komedie konwiktowe F. Bohomolca).

Slide 25

Literatura Literatura tego okresu wykazująca związki z europejskimi zjawiskami baroku, wywodziła się z rozmaitych nurtów kulturowych, czerpała wzory z tradycji renesu (J. Kochanowski) i kultury sarmackiej; u źródeł jej rozwoju był kryzys renesansowej wizji świata, pojmowanie życia ziemskiego jako epizodu przed wiecznością oraz spór o nową filozofię człowieka i podstawowe wartości; Wyrosły z niego 2 przeciwstawne nurty metafizycznej poezji dociekającej sensu zmienności świata i tragicznej znikomości człowieka, dla którego znamienny stał się autobiografizm z motywem konwersji (M. Sęp Szarzyński Rytmy 1601, S. Grabowiecki, D. Naborowski) oraz poezji światowych rozkoszy (H. Morsztyn, młody K. Twardowski, Sz. Zimorowic; później J.A. Morsztyn uznany za mistrza stylu barok., Literaturę epoki zdominował szeroki nurt sarmackiej poezji ziemiańskiej, w której pierwiastek metafizyczny (S. Grochowski, K. Miaskowski) oraz zmysłowość i konkretność obrazu świata (zwł. w twórczości W. Potockiego) były podporządkowane tradycyjnym ideałom harmonii i umiaru (P. Kochanowski, A. i P. Zbylitowscy).

Slide 26

Satyrę obyczajową i społ. uprawiali K. i Ł. Opalińscy. W tym czasie wyodrębnił się też mieszczańsko-plebejski zespół anonimowych utworów literatury sowizdrzalskiej; mieszczańscy pisarze kwestionowali uznane wartości i autorytety, ukazywali konflikty społeczne i obyczajowość warstw niższych (J. Jurkowski, Jan z Kijan), zwracali uwagę na heroizm pracy fizycznej (W. Roździeński Officina ferraria 1612). Odrębne miejsce zajmowała liryka poetów ariańskich (Z. Morsztyn łączył motywy celtyckie z erotycznymi, stworzył odmianę liryki żołnierskiej o wymowie antywojennej) i moralno-społecznej (poezja Potockiego). Z ożywienia wzorów rycerskich wyrosły próby narodowej epopei, z długo potem popularną kreacją bohatera, obrońcy zarazem ojczyzny i wiary (Transakcja wojny chocimskiej Potockiego, powstała 1670; S. Twardowski, W. Kochowski); zainteresowanie epiką wyraziło się także w przekładach (Gofred, abo Jeruzalem wyzwolona T. Tassa, tłum. P. Kochanowskiego 1618, dzieła Wergilego); próbowano również przekładać twórczość dramatyczną (utwory Seneki, J. Racinea, Cyd P. Corneillea, tłum. J.A. Morsztyn 1660).

Slide 27

Bujnie rozkwitła proza fabularna i pamiętnikarska (arcydzieło J.Ch. Paska Pamiętniki, powstałe 169095, wyd. 1836). Erudycyjny dyskurs wprowadził do formy romansu S.H. Lubomirski. W żywotnej w baroku poezji łacińskiej rozgłos europejski zyskał M.K. Sarbiewski, zwany chrześcijańskim Horacym. Literatura popularna obejmowała lirykę oraz formy dramatyczne: misteria, intermedia; wśród utworów teatru ulicznego szczególne miejsce zajęła J. Gawatowicza Tragedia, albo Wizerunek śmierci przeświętego Jana Chrzciciela (wyst. 1619); typ pol. komedii szlacheckiej stworzył P. Baryka (Z chłopa król wyst. 1633). W czasach saskich, w których nastąpił schyłek polskiego baroku, narastały prekursorskie zjawiska oświecenia (S. Konarski, F. Bohomolec, E. Drużbacka, W. Rzewuski, krąg biblioteki Załuskich), jednakże jeszcze w XVIII w. pojawili się wybitni twórcy późnobarokowi, jak J. Baka i K. Benisławska.