Od sejmu walnego do liberum veto

Zobacz slidy

Treść prezentacji

Slide 1

Od sejmu walnego do liberum veto demokracja szlachecka w Rzeczpospolitej Obojga Narodów

Slide 2

Ideał? System rządów ukształtowany w Rzeczpospolitej Obojga Narodów na przełomie XV i XVI wieku przez ówczesnych był uważany za ideał ustroju państwa. Rzeczpospolita mimo wielu prób wzmocnienia władzy królewskiej nadal utrzymywała równowagę władzy monarszej i szlacheckiej (sejmu). Była to zatem tzw. monarchia mixta.

Slide 3

Pierwsze elekcje i przywileje Po śmierci Kazimierza Wielkiego wykształciła się w Polsce zasada elekcyjności tronu. Do wzmocnienia pozycji szlachty w państwie doszło już w Koszycach, kiedy monarcha musiał pójść na ustępstwa wobec społeczeństwa. Odtąd każda zmiana obsady polskiego tronu, nawet w okresie panowania Jagiellonów, pociągała za sobą nadania nowych przywilejów dla szlachty.

Slide 4

Sejm walny Efektem tego było całkowite zdominowanie życia politycznego i gospodarczego Rzeczpospolitej przez szlachtę i powołanie do istnienia szlacheckiego sejmu walnego, zwoływanego od 1493 roku. Szlachecki parlament stanowiły trzy stany sejmujące: król, senat i posłowie.

Slide 5

Sejm opracowywał uchwały konstytucje, podejmował decyzje w sprawie liczebności wojska, wydatków i dochodów państwa oraz wymiaru podatków. Współdecydował o polityce zagranicznej, decydując o poselstwach, o wypowiadaniu wojny lub zachowaniu pokoju. Od 1573 roku sejm zwoływany był raz na dwa lata przez monarchę, na obrady trwające 6 tygodni. Był to tzw. sejm ordynaryjny zwyczajny.

Slide 6

W szczególnych okolicznościach, np.. w przypadku zagrożenia wojną, można było zwołać sejm obradujący 2 tygodnie, zwany ekstraordynaryjnym, czyli nadzwyczajnym. Początkowo sejm walny podejmował decyzje większością głosów, ale często było to niemożliwe, gdyż oponowały mniejszości sejmowe. W początku XVI wieku wprowadzono zasadę jednomyślności, której miało służyć prawo wolnego sprzeciwu pojedynczego posła liberum veto (nie pozwalam).

Slide 7

Liberum veto Dawało ono każdemu posłowi możliwość zerwania obrad sejmu, jeśli nie zgadzał się z treścią przygotowywanej ustawy. Zastosowanie liberum veto unieważniało całe posiedzenie, przekreślało wszelkie uchwały i powodowało zakończenie obrad sejmu. W ten sposób próbowano przekonać wszystkich posłów do osiągnięcia consensus ordinum, czyli zgody powszechnej aklamacji.

Slide 8

Początkowo prawo liberum veto nie było przez posłów nadużywane, ponieważ dysponowali oni prawem sisto activitatem (tamując czynności), które pozwalało na nie zatwierdzenie wybranej ustawy, nie powodując unieważnienia innych oraz zrywania sejmu.

Slide 9

Struktura stanu szlacheckiego. Stan szlachecki był wewnętrznie zróżnicowany, lecz teoretycznie obowiązywała zasada równości szlacheckiej wyrażona w powiedzeniu szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie. Głównym czynnikiem powodującym zróżnicowanie tego stanu był cenzus majątkowy, decydujący jednocześnie o pozycji politycznej szlachcica. Istniało aż 5 grup funkcjonujących wewnątrz stanu szlacheckiego:

Slide 10

- Magnaci (posiadacze więcej niż 10 wsi, na Litwie 30; szczególnie silna w Małopolsce, na Litwie i Ukrainie, gdzie powstawały ogromne latyfundia; magnaci piastowali najwyższe urzędy w państwie) - Średnia szlachta (posiadacze od 1 do kilku wsi; byli urzędnikami ziemskimi, posłami na sejm) - Szlachta drobna (posiadacze części wsi) - Szlachta zagrodowa (zaściankowa; szlachta samodzielnie uprawiająca ziemię) - Szlachta gołota (ludzie legitymujący się szlacheckim pochodzeniem, ale nie posiadający ziemi)

Slide 11

Ruch egzekucyjny szlachty Za panowania Zygmunta I Starego doszło do chwilowego wzmocnienia władzy monarchy. Król i jego żona Bona, powiększali obszary królewszczyzn, oraz zawiązali sojusz z magnaterią, co pozostała część szlachty odebrała jako zamach na ich przywileje polityczne i gospodarcze.

Slide 12

Wobec działań monarchy szlachta skupiła się pod sztandarem ruchu nazywanego ruchem egzekucyjnym szlachty. Ruch ten, skonkretyzowany w 1525 roku zakładał wyegzekwowanie praw i obyczajów zawartych w konstytucjach, ale nie zrealizowanych w praktyce. Programowi egzekucjonistów towarzyszyło hasło nihil novi ( nic o nas bez nas), a domagali się przede wszystkim udziału w stanowieniu praw i utworzenia silnego rządu.

Slide 13

Hasła egzekucji praw nie zgadzały się z założeniami monarchy i raczej zmierzały ku zachowaniu stanu monarchia mixta , w którym król reprezentuje monarchię a szlachta demokrację. Najistotniejszą rolę w państwie miała odgrywać izba poselska, jako pośrednik między królem i senatem złożonym z magnaterii miała kontrolować obydwie strony. Tym samym ruch egzekucyjny był zarówno antykrólewski i antymagnacki.

Slide 14

Magnateria decydowała o sprawach państwowych ze względu na swoje majątki, toteż szlachta uważała, że różnice ekonomiczne trzeba zniwelować. Stąd pomysł na utworzenie ruchu egzekucyjnego dóbr. Domagano się egzekucji dóbr, zwłaszcza królewszczyzn nieprawnie nadanych przez króla po 1504 roku. Miały one wrócić do skarbu państwa, przynosząc ulgi podatkowe szlachcie.

Slide 15

Ruch egzekucyjny domagał się również: - kodyfikacji praw, by ograniczyć samowolę magnatów; - Unowocześnienia procedur sądowych; - reformy urzędów; - Opodatkowania duchowieństwa; - Sekularyzacji majątków kościelnych; - Podporządkowania kleru władzy państwowej;

Slide 16

Przeciwko parze monarszej szlachta występowała również zbrojnie: - Zebrana pod Lwowem na pospolite ruszenie w 1537 roku zawiązała sejm rokoszowy i ogłosiła 36 żądań związanych z ruchem egzekucyjnym. Ten rokosz nazwano wojną kokoszą, po tym jak grupki buntowników wyłapały i zjadły wszystkie kury w podlwowskich wsiach.

Slide 17

- Sejm w Piotrkowie (1562 1563) uchwalono odebranie senatorom królewszczyzn nadanych im po 1504 roku; - Sejm w Warszawie (1567) uchwalono powrót do skarbu państwa jedynie dóbr zastawionych; dożywocia i dzierżawy pozostały w rękach magnatów; Program egzekucyjny nie został w pełni zrealizowany. Szlachcie nie udało się zapobiec powstaniu oligarchii magnackiej wykształconej na przełomie XVI i XVII wieku.

Slide 18

Władza w rękach oligarchii magnackiej Elekcyjność tronu stała się zjawiskiem Polski popiastowskiej. Walczył z nią Władysław Jagiełło usiłując wywalczyć tron dla swego syna Władysława Jagiellończyka. Spór ten zakończył dopiero przywilej jedlneńsko krakowski z 1430 i 1433 roku. Jednak dopiero po śmierci Zygmunta II Augusta przyjęto koncepcję elekcji otwartej electio viritim.

Slide 19

Wolna elekcja stała się realizacją istoty demokracji bezpośredniej. Rządy szlacheckie odgrywały wielką rolę w kształtowaniu świadomości politycznej i państwowej szlachty. Były też czynnikiem spajającym rozległe terytorium i mozaikę etniczną Rzeczpospolitej. W XVII wiek Korona i Litwa wkroczyły z minimalną władzą monarchy, sejmikami ziemskimi, których instrukcje coraz częściej dotyczyły interesów lokalnych i szlacheckim parlamentem stanowiącym arenę prywatnych starć szlachty.

Slide 20

Aby blokować próby zmian stanu zaistniałego szlachta coraz częściej zaczęła sięgać po prawo liberum veto. Jeszcze w 1633 roku veto Jerzego Ossolińskiego nadwornego podskarbiego, zakrzyczano i nie uznano, ale w 1652 roku gdy veto krzyknął poseł Siciński jego głos zaskutkował pierwszym zerwaniem sejmu. W historii moment ten jest uznawany za początek panowania oligarchii magnackiej.