HISTORIA JĘZYKA POLSKIEGO prezentacja multimedialna opracowana przez Małgorzatę Pasztaleniec.

Przeszłością języka zajmuje się m. in. gramatyka historyczna, zwana też diachroniczną, która bada i opisuje fakty językowe w przekroju historycznym.

O historii języka w ścisłym znaczeniu tego słowa można mówić dopiero od chwili ukazania się pierwszych źródeł językowych. Wszystko, co orzeka o polszczyźnie sprzed tego okresu jest teoretyczną konstrukcją językoznawczą. Epoka piśmienna zaczyna się w XIIw. i trwa po dzień obecny.

Podział epoki piśmiennej Języka Polskiego Doba staropolska Doba średniopolska Doba nowopolska

Doba Staropolska

Umownie otwiera ten okres data 1136 r., kiedy to papież Innocenty II wysłał do arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba bulle zabezpieczającą majętności arcybiskupstwa Zabytek ten zawiera przeszło czterysta włączonych w tekst łaciński polskich nazw osobowych i miejscowych. Kończy się zaś doba staropolska w przełomowych dziesięcioleciach XV i XVI w. Zasadniczą cechą tego okresu jest: powolna likwidacja rozdrobnienia dialektycznego postępujące kształtowanie się znormalizowanego języka ogólnego narodowi.

Polskie nazwy pojawiały się w takich zabytkach piśmiennictwa polskiego: Geograf Bawarski - spisany w wieku IX, zawiera nazwy plemion słowiańskich. Dagome Iudex - dokument, w którym Mieszko I oddaje swoje państwo w opiekę papieża, spisany w wieku X. Kronika Thietmara - kroniki obejmujące okres od 908 do 1018 roku, pojawiają się w nich polskie nazwy rzek, grodów i plemion oraz imię władcy: Bolesława Chrobrego. Wspomniana wcześniej Bulla gnieźnieńska powstała w 1136 roku. Był to dokument z wykazem dóbr arcybiskupa gnieźnieńskiego. W treść zostało wplecionych 410 wyrazów polskich - nazw miejscowości, rzek, imion i nazwisk poddanych, ich powinności (np.: Łęczyca, Janowice, Leśnica; Bogumił, Bożysław, Cieszymysł; Gęba, Ciołek, Kobyłka). Księga henrykowska - dokument datowany na rok 1270, zawierający dzieje klasztoru cystersów w Henrykowie koło Wrocławia. Zawiera pierwsze polskie zdanie Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj, które wypowiedział chłop do swojej żony mielącej na żarnach.

Pierwsze teksty w pełni napisane po polsku pochodzą z XIII i XIV wieku. Są to: Bogurodzica - najdawniejsza polska pieśń religijna, uważana za pierwszy hymn polski. Powstanie dwóch zwrotek, stanowiących trzon pieśni, umieszcza się w I poł. XIII wieku. Zachowały się one w tzw. odpisie krakowskim z 1407 roku.

Kazania świętokrzyskie powstały na początku XIV wieku (zachowane fragmenty kopii pochodzą z 1. połowy XIV). Kazań jest 6. Odnalazł je Aleksander Brückner. Były one częścią oprawy łacińskiego kodeksu z biblioteki przykościelnej w Leżajsku, przechowywanego po 1459 w klasztorze benedyktyńskim na Św. Krzyżu (stąd ich nazwa).

Psałterz floriański zwany też Psałterzem królowej Jadwigi, napisany był w wersji łacińskiej, niemieckiej i polskiej w XIVXV w. Znaleziono go w opactwie Św. Floriana w Austrii.

Kazania gnieźnieńskie pochodzą z początku XV wieku. W przeciwieństwie do Kazań świętokrzyskich, które skierowane były do ludzi wykształconych, te były przeznaczone dla ludzi prostych, dlatego pisane były językiem jasnym, zrozumiałym. Składają się z tekstów łacińskich z glosami polskimi oraz 10 tekstów polskich.

Psałterz puławski powstał w XV lub XVI wieku i jest on najobszerniejszym zabytkiem piśmiennictwa polskiego

Biblia królowej Zofii inaczej Biblia szaroszpatacka, ponieważ jej część odnaleziono w miejscowości Sarospatak na Węgrzech. Był to pierwszy przekład Pisma Świętego. Pochodzi ona z 1455 roku i napisana została dla Zofii - żony króla Władysława Jagiełły.

Zjawiska gramatyczne tego okresu (fonologia, fleksja): końcowa faza procesu t d ć dź; zanik imperfektu, aorystu; szerzenie się zrośniętego i uproszczonego czasu przeszłego; szerzenie się form trybu rozkazującego bez -i (-y) i form na -am, -em z kontrakcji; kształtowanie się nowych typów odmiany rzeczownikowej; zaczyna się upowszechniać imiesłów na -ąc; zanik -i (-y) w bezokolicznikowym -ci (-cy); końcowa faza procesu ŕ rž; zrównanie barwy nosówek; końcowa faza zaniku różnic iloczasowych; końcowa faza procesu ky gy ki gi; nasilenie procesu zaniku form deklinacji niełożonej przymiotników; początek mieszania się -im(i), -ym(i) z -em(i); pojawienie się nowej odmiany liczebników zbiorowych.

Doba Średniopolska (XVI - poł. XVIII)

Cenzurę rozgraniczającą dobę średniopolską na przełomie XV i XVI w. wyznaczają: dokonane wówczas charakterystyczne przeobrażenia w systemie gramatycznym i w słownictwie, doniosłe zmiany życia społeczeństwa w okresie Renesansu.

W okresie Renesansu w życiu społecznym i politycznym uczestniczyły głównie szlachta i mieszczaństwo, więc to właśnie one wywierały największy wpływ na rozwój języka. Mieszczanie (warstwa średnia: drobni kupcy, rzemieślnicy) polskiego pochodzenia domagali się poszanowania polskości, cechy piszą swe statuty w języku polskim, języka tego używa się coraz częściej w dokumentach i podczas obradach. Także najniższa warstwa ludności miejskiej (plebs) miała pewien wpływ: grupa anonimowych plebejskich literatów powołała do życia polską literaturę sowizdrzalską. Innym ważnym czynnikiem była tzw. demokracja szlachecka, gdyż to właśnie część szlachty podjęła program naprawy spraw państwowych: wojska, skarbu, prawa, sądów, oświaty. Ów obóz reformy wysuwał także hasło pełnego uprawnienia języka polskiego. Dlatego pisano po polsku pisma, broszury ogłaszane przed sejmem, traktaty polityczne, w tym języku dyskutowano. Dzięki temu język zaczął się gwałtownie rozwijać, wzbogacać, doskonalić. Istotną rolę odegrał także ruch reformatorski w Polsce.

Omawiając czynniki mające wypływ na rozwój języka, nie można pominąć Początki drukarstwa w Polsce roli druku. datowane są na rok 1473, ale jego rozkwit to dopiero 1. poł. XVI w. W związku z powyższym wzrasta zainteresowanie samym językiem - jego ortografią, gramatyką, pojawiają się też słowniki: 1512 -1513 Ortografia Zaborowskiego 1526 Słownik Murmeliusza 1531 Słownik Bartłomieja z Bydgoszczy 1551 Ortografia Murzynowskiego 1564 Słownik Mączyńskiego 1568 Gramatyka Statoriusa-Stojeńskiego 1594 Gramatyka Volckmara Ortografia Januszowskiego 1621 Słownik Knapiusza 1649 Gramatyka Mesgnien-Menińskiego 1690 Gramatyka Woyny 1699 Gramatyka Malickiego 1720 Gramatyka Monety 1764 Słownik Trotza 1770 Gramatyka Szylarskiego

Zjawiska gramatyczne tego okresu (fonologia, fleksja): zanikanie a pochylonego, e pochylonego, o pochylone zbliża się do u; twardnienie -p, -b, -w, - f; końcowa faza procesu iR yR eR; asilenie wpływu N na poprzedzające samogłoski; odmiękczenie spółgłosek dź, c, ž, š, č, dž, ř; pierwsze ślady wałczenia; wytwarzanie się rodzaju męskoosobowego ustalanie się nowych wzorów odmiany rzeczowników - zanik różnych dawnych końcówek; upowszechnianie się -om, -ami, -ach w liczbie mnogiej odmiany rzeczowników; powolne szerzenie się końcówki -u w deklinacji liczebników; upowszechnienie się trybu rozkazującego bez -i (-y); zanik dawnych form trybu przypuszczającego: bych, by, bychom, bychą; ostateczny zanik form liczby podwójnej w deklinacji i koniugacji; nasilenie procesu iL yL eL; transakcentacja; upowszechnienie wymowy ř jak ž; pojawienie się -ą w bierniku liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego zaimków;

Literatura polska - Renesans W okresie renesansu, zwanego też odrodzeniem, polska kultura przeżywa rozkwit. Polska zajmuje poczesne miejsce na mapie Europy, zaś wpływy włoskie, które nasilają się wraz ze ślubem Zygmunta Starego z Boną Sforzą, przyczyniają się do rozkwitu malarstwa, architektury, sztuki kulinarnej. W roku 1488 powstaje pierwsze w Europie towarzystwo literackie - Nadwiślańskie Bractwo Literackie. Jego członkami zostają Celtis, profesorowie Akademii Krakowskiej, dworzanie, studenci. Polska staje się azylem tolerancji religijnej, powstają dzieła Reja i Kochanowskiego, Akademia Krakowska staje się jednym z ważniejszych ośrodków naukowych Europy. W 1544 powstają również kolejne uniwersytety: w Królewcu, Wilnie i w Zamościu

Polscy pisarze okresu renesansu: Jan Kochanowski (1530-1584) Mikołaj Rej (1505-1569) Stanisław Hozjusz (1504-1579) Wawrzyniec Goślicki (ok. 1530-1607) Andrzej Frycz Modrzewski (1503-1572) Stanisław Orzechowski (1513-1566) Marcin Kromer (1512-1589) Piotr Skarga (1536-1612) Jakub Wujek (1541-1597) Maciej Miechowita (1457-1523) Klemens Janicki (1516-1542) Łukasz Górnicki (1524-1603) Andrzej Krzycki (1482-1537) Mikołaj Hussowski (zm. ok. 1533) Jan Dantyszek (1485-1548) Ludwik Decjusz (ok. 1485-1545) Marcin Bielski (ok. 1495-1575) Reinhold Heidenstein Jakub Górski Benedykt Herbest Bartosz Paprocki (1543-1614) Sebastian Fabian Klonowic (ok. 1545-1602)

Jan Kochanowski

Mikołaj Rej

Andrzej Frycz Modrzewski

Marcin Kromer (1512-1589) - wybitny polski humanista, wódz kontrreformacji.

Piotr Skarga

Łukasz Górnicki

Maciej Miechowita

Jan Dantyszek

Doba Nowopolska

Okres ten cechuje powolne kształtowanie się języka ogólnego, tzn. ponaddzielnicowego i ponadklasowego języka narodowego.

W obrębie tej doby można wydzielić następujące okresy:

okres przejściowy czas przełomu okres stanisławowski okres 1795 1815 okres 1815 1831 okres 1831 1918 okres 1918 - 1939

Okres przejściowy. Pierwsze czterdziestolecie wieku XVI ma charakter przejściowy. Później, do lat trzydziestych XVII w. nastąpił wspaniały rozkwit renesansowego toku myślenia i powolnego wyczerpywania się jego żywotności.

Okres trzeci, który trwa do końca XVII w. znamionuje obniżenie się poziomu języka na tle ogólnego cofania się życia polskiego pod znakiem sarmatyzmu. Ostatnia faza tej epoki - pierwsza połowa XVIII stulecia - przyniosła dalsze objawy zaniedbania języka i zubożenia jego społecznokulturalnej funkcji.

Czas przełomu. Przełomowa faza pomiędzy doba średniopolską a nowopolską przypada na trzecią ćwierć XVIII w., a jej okres zasadniczego ukształtowania przyjmuje się lata osiemdziesiąte.

Okres stanisławowski. Ma on charakter czasu przełomowego w dziejach narodu i polszczyzny przede wszystkim ze względu na poczynani króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który doceniał rolę mowy ojczystej w realizacji wielkiego dzieła odnowy kultury narodowej. Jesienią 1773 r. z inicjatywy króla i pod jego patronatem powołana została do życia Komisja Edukacji Narodowej , która m.in. ustawą z 1783 r. usuwała z planu nauki w szkółkach parafialnych całkowicie łacinę i nakazywała uczyć jedynie w języku polskim. W klasach niższych szkoły średniej miano równolegle wykładać język polski z łacińskim, a jedna z przestróg ogólnych dla szkół wojewódzkich brzmiała, by we wszystkich naukach, do których język polski wystarczyć może, profesorowie go używali. W 1775 powołano do działania Towarzystwo Ksiąg Elementarnych , którego zadaniem było zmobilizowanie uczonych do opracowania w języku polskim podręczników niezbędnych w szkołach reformowanych przez Komisję. Dzięki tej inicjatywie pojawiły się m.in. Gramatyka dla szkół narodowych i Nauka pisania i czytania w elementarzu dla szkół pijarskich narodowych Onufrego Kopczyńskiego oraz Elementarz dla szkół parafialnych narodowych A. Gawrońskiego i G. Piramowicza.

Okres 1795 1815 Polska podzielona na trzy zabory. W zaborze austriackim: zamykano polskie szkoły średnie, a dla potrzeb kształcenia zgermanizowanej inteligencji miał służyć uniwersytet we Lwowie, Akademię Krakowską zniemczono w 1805, w tym samym też roku weszła w życie tzw. polityczna ustawa szkolna wg której celem nauczania już na najniższym stopniu było opanowanie języka niemieckiego

W zaborze pruskim: likwidowano polskie szkolnictwo, ale przede wszystkim przekształcano je na niemieckie w Chełmnie otwarto szkołę kadecką, prowadzoną przez niemieckich jezuitów, w Poznaniu w gimnazjum nawet języka polskiego uczyli Niemiec i Francuz, a w królewskim liceum w Warszawie od 1805 za język wykładowy przyjęto niemiecki.

W zaborze rosyjskim: język polski był językiem mniejszości etnicznej, Carowa Katarzyna rozwinęła działalność pod znakiem rusyfikacji, większość szkół zamykając, a nad pozostałymi roztaczając nadzór policyjny. Zmiana nastąpiła za cara Aleksandra I, który na stanowisko kuratora okręgu szkolnego powołał A. K. Czartoryskiego, który zadbał o czystość, wytworną prostotę i komunikatywność języka polskiego. Wobec zgermanizowania Akademii Krakowskiej, uniwersytet w Wilnie stał się jedynym ośrodkiem rozwoju polszczyzny. Niestety proces filomatów położył kres świetności tej uczelni. Z upadkiem Napoleona zaczęła się również doba usuwania języka polskiego na ziemiach zaboru rosyjskiego, a od 1814 r. począł zastępować go język rosyjski. W dziejach języka polskiego pierwszego dwudziestolecia XIX w. ogromne zasługi położyło Towarzystwo Przyjaciół Nauk, które z inicjatywy Stanisława Sołtyka powstało w 1800 r. w Warszawie.

Okres 1815 - 1831 Terytorium Rzeczypospolitej zostało na nowo podzielone i to za zgodą potężnych członków Świętego Przymierza. W Galicji utrwalały się najmarniejsze warunki oświaty i szkolnictwa. Po powołaniu w 1817 r. dekretem Franciszka I biblioteki Ossolińskich we Lwowie począł się wokół tej nowej instytucji organizować ośrodek kulturalny i warsztat pracy naukowej. Królewski patent okupacyjny z 1815 zapewniał, że w Wielkim Księstwie Poznańskim, jako części monarchii pruskiej, będzie się użytkowało język polski obok niemieckiego, jednak praktyka była zaprzeczeniem tego postanowienia, tak, że często tylko książka do nabożeństwa i literatura jarmarczna podtrzymywała znajomość polszczyzny. W Królestwie Kongresowym sytuacja wyglądała o wiele lepiej, odkąd u steru spraw oświatowych stanął Stanisław Kostka Potocki, zwolennik postępu i tendencji racjonalistycznych Owocną działalność rozwijało Towarzystwo Przyjaciół Nauk, ukazywały się nowe podręczniki, a w 1830 r, specjalnie do tego typu prac powołana deputacja ogłosiła Rozprawy i wnioski o ortografii polskiej.

Okres 1831 - 1918 Wybuch a potem upadek powstania listopadowego przyczynił się do nasilenia antypolskiego kursu we wszystkich zaborach. Zamknięto Uniwersytet Warszawski, rozwiązano Towarzystwo Przyjaciół Nauk i w przeciągu dwudziestolecia wprowadzono język rosyjski do szkół wszystkich szczebli i w instytucjach administracyjnych, na kolei i poczcie. Szkoła Główna została natychmiast po wydarzeniach 1964 roku przekształcona w uniwersytet rosyjski. W 1932, jako wyłączny, język niemiecki wprowadzono do urzędów Poznańskiego. Powstały liczne stowarzyszenia m.in. Towarzystwo czytelń Ludowych, Towarzystwo Przyjaciół Nauk, które jako cel swojej działalności wyznaczyło pielęgnowanie nauki i umiejętności w języku polskim. Pomimo to ucisk germanizacyjny przybierał na sile. Społeczeństwo broniło się kultywując swą narodowość w domach i przy obrzędach, a kiedy władze niemieckie nakazały odmawiać nawet modlitwy w języku zaborcy, młodzież zareagowała sławnym strajkiem we Wrześni (1902).

Fatalny stan oświaty w Galicji sprawił, że w 1 poł. XIX w. inteligencja podjęła trud jego poprawy. Niestety zacofanie i ciemnota mas ludowych, postawa rządzącego w Galicji obozu konserwatywnego, niechętnego szerzeniu oświaty, wpływała hamująco na te zabiegi. Doczekał się spolszczenia Uniwersytet Jagielloński i Lwowski, a w 1873 powstała w Krakowie Akademia Umiejętności. Wszystko to sprawiło, że pozycja języka polskiego w zaborze austriackim u schyłku XIX wieku uległa znacznej poprawie. W tym czasie pojawiły się pierwsze czasopisma niosące informacje z zakresu językoznawstwa: Poradnik Językowy (1901) i Język Polski (1913) oraz syntezy z zakresu literatury, m.in. P. Chmielowskiego, R. Pilata, I. Chrzanowskiego.

Okres 1918 - 1939 Najważniejszym wydarzeniem tej doby jest powołanie do życia Polskiej Akademii Literatury. Jej projekt zgłosił w 1918 r. S. Żeromski, a wśród motywów uzasadniających potrzebę takiej instytucji wymienił sprawę czystości języka.

Zjawiska gramatyczne tego okresu (fonologia, fleksja): ostateczne zrównanie o pochylonego z u; końcowa faza procesu śrz-, -żrz- śr-, źr-, -jrz-; zanik -y w narzędniku liczby mnogiej rzeczowników rodzaju męskiego i nijakiego; wprowadzenie repartycji rodzajowej w -im(i), -ym(i), -em(i); wprowadzenie -łszy zamiast szy w imiesłowach; redukcja wymowy -yja, -ija na -ja; końcowa faza zaniku e pochylonego; rozpowszechnianie się wymowy ł jak u (z łukiem na dole) (wałczenie); upowszechnianie się -ę w bierniku liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju żeńskiego; upowszechnianie się -ą w bierniku liczby pojedynczej zaimków rodzaju żeńskiego; szerzenie się -i-y w dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników męskich miękkotematowych; upowszechnienie -u w deklinacji liczebników; zniesienie wcześniej wymienionych repartycji.

A niechaj narodowie wżdy postronni znają , że Polacy nie gęsi, iż swój język mają. Mikołaj Rej