21

Teatr Rozwój teatru staropolskiego nastąpił w XVI w., w dobie rozkwitu odrodzenia i reformacji. Pierwszym teatrem świeckim był humanistyczny teatr studentów i profesorów Akademii Krakowskiej, w którym grano od pocz. XVI w. (także na dworze królewskim) po łacinie, później (zapewne od poł. XVI w.) także po polsku; w repertuarze znajdowały się utwory o tematyce mitologicznej (Sąd Parysa... J. Lochera). Z kształtowaniem się różnych ośr. teatru świeckiego (szkoły, dwór król.) zapewne wiązało się powstanie moralitetu (Żywot Józefa... M. Reja, Komedyja Justyna i Konstancjej M. Bielskiego); w poł. XVI w. pojawiły się popularne widowiska odgrywane głównie przez żaków z okazji świąt czy mięsopustu (z tym nurtem wiązały się Komedyja o mięsopuście oraz Tragedyja żebracza nowo uczyniona);

22

1578 wystawiono z inicjatywy J. Zamoyskiego we dworze w Jazdowie pod Warszawą, w obecności Stefana Batorego, pierwszą polską tragedię renesansową, Odprawę posłów greckich J. Kochanowskiego. Przeciwnie niż w zachodniej Europie nastąpił w Polsce bujny rozwój widowisk misteryjnych, który trwał do XVIII w. (pierwsze w pełni zachowane to Historyja o Chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka), pasyjnych i bożonarodzeniowych (z tymi ściśle związane powstanie szopki); ich różnorodne formy, nasycone bogactwem realiów obyczaju polskiego, wykorzystujące także z biegiem czasu doświadczenia i style teatru świeckiego (tzw. opera pasyjna Utarczka krwawie wojującego Boga z końca XVII w.), ukształtowały w dużej mierze oryginalny charakter staropolskiej tradycji teatralnej. Zróżnicowane formy wytworzył rozwój komedii: od wplatanych w misteria licznych intermediów (będących w XVII w. najpopularniejszą formą widowiska komicznego), przeróbek sztuk antycznych (Potrójny z Plauta P. Cieklińskiego), po plebejską komedię rybałtowską; i pozostającą w jej kręgu mięsopustną komedię graną na dworach szlacheckich (Z chłopa król P. Baryki) oraz parafrazy barokowych komedii włoskich (S.H. Lubomirski).

23

Na pocz. XVII w. pojawiły się w Polsce wędrowne zespoły angielskie (m.in. ze sztukami W. Szekspira) i włoskie zespoły commedia dellarte, występujące publicznie (Gdańsk, Toruń) i na dworze król. (od 1611 w Warszawie). W 163348 na dworze Władysława IV Wazy istniał stały zespół włoski: operowy, komediowy i baletowy (w repertuarze tzw. dramma per musica i commedia dellarte); 1637 król zbudował na zamku warszawskim stałą scenę na wzór włoskich scen barokowych. Wpływy francuskiego klasycyzmu ujawniły się za panowania Jana II Kazimierza i Jana III Sobieskiego w amatorskich, dworskich przedstawieniach sztuk J. Racinea i Moliera, a także w odegraniu 1662 po polsku, w obecności Jana II Kazimierza, Cyda P. Corneillea, w przekładzie J.A. Morsztyna. Szczytowy rozwój teatru król. nastąpił za panowania Sasów; oprócz zespołów włoskich, operowych i commedia dellarte, należących wówczas do najlepszych w Europie, występowały na dworze także zespoły francuskie; 1748 August III zbudował teatr zwany Operalnią, dostępny niekiedy dla szerszej publiczności. Od 2 poł. XVII w. również magnaci (m.in. Lubomirscy, Radziwiłłowie, Braniccy) zakładali w swych siedzibach sceny, wystawiając, w przeciwieństwie do teatru królewskiego, przeważnie utwory pol., zwykle własnego autorstwa (U. Radziwiłłowa, W. Rzewuski).

24

Od poł. XVII w. do poł. XVIII w. najpopularniejszą formą teatru były przedstawienia szkolne w kolegiach jezuickich (było ich w całej Polsce 59), pijarskich (23), a także w szkołach różnowierczych; podstawą repertuaru były sztuki religijno-dydaktyczne w języku łacińskim i polskim (także niemieckim), pisane głównie przez nauczycieli; przedstawienia dawano niekiedy dla szerszego kręgu widzów. W okresie wczesnego oświecenia, w wyniku reformy S. Konarskiego u pijarów, a następnie reformy u jezuitów weszły na sceny szkolne tragedie i komedie francuskich klasyków, wystawiane w oryginale i przeróbkach polskich, a także polskie utwory propagujące reformy polityczne (u pijarów np. Tragedia Epaminondy Konarskiego) oraz naprawę obyczajów (u jezuitów tzw. komedie konwiktowe F. Bohomolca).

25

Literatura Literatura tego okresu wykazująca związki z europejskimi zjawiskami baroku, wywodziła się z rozmaitych nurtów kulturowych, czerpała wzory z tradycji renesu (J. Kochanowski) i kultury sarmackiej; u źródeł jej rozwoju był kryzys renesansowej wizji świata, pojmowanie życia ziemskiego jako epizodu przed wiecznością oraz spór o nową filozofię człowieka i podstawowe wartości; Wyrosły z niego 2 przeciwstawne nurty metafizycznej poezji dociekającej sensu zmienności świata i tragicznej znikomości człowieka, dla którego znamienny stał się autobiografizm z motywem konwersji (M. Sęp Szarzyński Rytmy 1601, S. Grabowiecki, D. Naborowski) oraz poezji światowych rozkoszy (H. Morsztyn, młody K. Twardowski, Sz. Zimorowic; później J.A. Morsztyn uznany za mistrza stylu barok., Literaturę epoki zdominował szeroki nurt sarmackiej poezji ziemiańskiej, w której pierwiastek metafizyczny (S. Grochowski, K. Miaskowski) oraz zmysłowość i konkretność obrazu świata (zwł. w twórczości W. Potockiego) były podporządkowane tradycyjnym ideałom harmonii i umiaru (P. Kochanowski, A. i P. Zbylitowscy).

Kategorie

Przedsiębiorczość